Bilişsel Psikoloji

Sinir Sistemimiz ve Beynimiz

Sinir sistemi, vücudumuzun hayati işlevlerini organize eder ve davranışlarımızı da belirler. Sinir sistemimiz, karmaşık ağsal bir yapıdan; nöronlardan ve glial hücrelerden oluşmaktadır. Sinirlerin vücuttaki dağılım ağını milyarlarca kablonun, iletken tellerle birbirlerine bağlanmasına benzetebiliriz (Stahl,2012; Zeman,2006). Sinir sistemi organizmanın çevresi ile etkileşimini sağlayan bir iletişim şebekesidir (1*). Vücut aktivitelerinin kontrolünde ve ayarlanmasında önemli rol oynar. Bunlara ek olarak ise uyarılara karşı kısa fakat hızlı cevaplar verir (2*). Çevre ile organizma arasındaki iletişimde sinir sistemi ile birlikte iç salgı bezlerinin de önemli bir rolü vardır (Berne, 2008).

Nöronların; uyarılabilme, uyaranlara cevap verme ve meydana getirdikleri sinyalleri iletebilme özellikleri vardır.

Sinir sistemi yapısal olarak iki ana bölümden oluşur:

  1. Merkezi Sinir Sistemi
  2. Çevresel (Periferik) Sinir Sistemi

Merkezi Sinir Sistemi

Zihinsel fonksiyonların; zeka, hafızaya alma, öğrenme ve duygu durumlarının oluştuğu yerdir. Beyin ve omurilikten meydana gelir.

1.Beyin

Bir yetişkin beyninin ortalama ağırlığı 1300-1400 gramdır. Beyin enerjisini glukozdan alır . Beyin; glukoz ve oksijen olmadan çalışamaz ve bunlardan yoksun kalırsa beyin hücrelerinde yıkımlar başlayabilir (Carlson,2011; Jensen,E.1998). Beyin sağ yarım küre ve sol yarım küre olmak üzere iki yarım küreden oluşmaktadır. Sağ yarım küre vücudun sol tarafını, sol yarım küre ise vücudun sağ tarafını yönetir. Her yarım kürede; frontal lob, parietal lob, temporal lob ve oksipital lob olmak üzere 4 ana lob bulunur.

Sağ Beyin

  • Sentez konusunda özelleşmiştir.
  • Bedenin sol tarafını ve sol eli kontrol eer.
  • Sezgisel ağırlıklıdır.
  • “Büyük resime” odaklanır.
  • Hayal gücünü kullanır.
  • Semboller ve görsel imajlar kullanır.
  • Risk almaya eğilimlidir.
  • Fantezi kurar.
  • Resimlerle düşünür.
  • Üç boyutlu şekillerin tanınması kolaydır.
  • Objelerin fonksiyonlarını bilir.
  • Sanat-müzik yeteneği vardır.
  • Üslupta odaklanır.
  • Duyguları serbest bırakır.

Sol Beyin

  • Mantık kullanır ve hesaplamalar yapar.
  • Bedenin sağ tarafını ve sağ eli kontrol eder.
  • Zihinsel ağırlıklıdır.
  • Detaylara odaklanır.
  • Analitiktir, gerçekçidir.
  • Bilimsel ve sayısal (matematik) yeteneğe sahiptir.
  • Kelimeleri ve dili kullanır.
  • Temkinlidir.
  • Strateji oluşturur.
  • Somut biçimde düşünür.
  • Dilde odaklanır.
  • Duyguları kontrol eder.

Eğer insan beyni onu anlayabilecek kadar basit olsaydı, biz de onu anlayamayacak kadar basit olurduk.


Jostein Gaarder

Frontal Loblar

Frontal lobların temel işlevleri; bellek, planlama, karar alma, hedef belirleme, bilişsel etkinlikler ve yaratıcılık ile ilgili etkinliklerde görev almaktır. Frontal korteks, birbiri ardına yapılan davranışları ve zihinsel etkinlikleri yönetir. Konuşma becerisinde (akıcı konuşma vs.) önemli rol oynar. Önemli kararlarımızı alırken frontal lob bizlere yardımcı olur. Sağ elini kullanan insanların %95’inde Broca alanı beynin sol yarım küresindedir (1*). Bu bölgede hasar oluştuğunda kişi hiçbir şeyi umursamaz görünür ya da kontrol edilemeyecek kadar kötü bir taşkınlık yaşanır. Broca alanında oluşan hasar sonucu, akıcı konuşmada sorun yaşanabilmektedir. Fakat kişi başkalarının söylediklerini anlayabilir.

Parietal Loblar

Parietal loblar, bilinç ve dikkat açısından önemlidir. Matematiksel ve analitik düşünme ile bağlantılıdır. Duyusal bilgiler burada işlenir. 3 boyutlu görmede (uzaysal algı) ve şeklin boyutlarının/renklerinin algılanmasında parietal loblar etkilidir.

Albert Einstein (1945) öldükten sonra onun zihinsel ve uzamsal düşüncesinin nasıl bu kadar gelişmiş olduğu merak edilmiş, ölümünden sonra parietal lobları incelenmiştir ve bunun sonucunda Albert Einstein’ın parietal loblarının normal bir insan beyninden %15 daha büyük olduğu saptanmıştır.

Temporal Loblar

Hipokampus, temporal lobun içine yerleşmiştir. Yeni öğrenilen bilgiler burada kodlanır ve uzun süreli belleğe gönderilir. Temporal loblar, hafızadaki bilgilerin çağrılmasında önemli rol oynarlar. Sağ temporal lob görüntü hafızasını saklarken (insanların yüzünü anımsamada önemlidir), temporal lobların sol yarım küresinin posterior bölümünde Wernicke alanı bulunur. Bu alan dilin algılanmasında önemlidir. Kelimelerin anlamları ve şifreleri, Wernicke alanında çözümlenir. Sol temporal lob sözel hafızayı saklar.

Oksipital Loblar

Oksipital loblar, beynin arkasında yer alan görme merkezidir (1*). Görmenin anlaşılması ve eski görme bilgileri ile yeni bilgilerin birleştirilmesi bu bölümde yapılır. Bu bölgede oluşan hasarlar körlüğe neden olabilmektedir. 

Beyin Kabuğu (Serebral Korteks)

Girintilerine sulkus, çıkıntılarına girus adı verilir. “Yüksek beyin işlevleri” denilen işlevleri yürütür. Aynı zamanda düşünme, plan yapma, kişilik özellikleri, ince el becerileri, mantık, soyut düşünme gibi birçok işlevi yerine getirir.

Beyin Sapı

Omurilik ile beyin arasında bağlantı sağlar. Nefes alıp verme, kan dolaşımı, dikkat, uyku ve uyanıklık gibi hayati fonksiyonların yürütülmesini sağlar.

Beyin Sapının Düzenleyici Sistemleri:

Norepinefrin Sistemi

Beynin uyanık durumunda ve beyin aktivitesinde önemli etkiye sahiptir (1*). Ayrıca dikkat, stres, cinsel istek ve iştah kontrolünde de önemli rol oynar. Bu sistemin hasarı sonucunda depresyon, öğrenme bozuklukları ve çocuklarda aşırı hareketlilik- hiperaktivite bozuklukları görülebilir.

Dopamin Sistemi

Vücut hareketlerinin amaca uygun olarak gerçekleştirilmesini sağlamaktadır. Ödül ve haz duygularını yönetir. Bu sistemde oluşabilecek hasarlar sonucunda şizofreni ve parkinson hastalığı görülebilir.

Serotonin Sistemi

Rüya görme, duygusal hal, ağrı, öfke ve cinsel davranışların düzenlenmesinde önemli rol oynar. Serotonin siteminde yaşanan işlev bozuklukları sonucunda obsesif-kompulsif bozukluk, depresyon, anksiyete bozuklukları görülebilir.

Asetilkolin Sistemi

Öğrenme ve hafızada çok büyük etkileri vardır. Hayvanlarda bu sistemin ilaçlarla devre dışı bırakılması öğrenme yeteneğinin geçici olarak kaybolması ile sonuçlanır. Bu sistemde görülen hasar sonucunda alzheimer hastalığı ortaya çıkabilmektedir.

Talamus

Koku duyusu hariç diğer duyu organlarından gelen duyu nöronlarının toplanıp beyne dağıtıldığı yerdir. Uyku halindeyken çalışmaz. Uyku– uyanıklık döngüsünün oluşmasına katkı sağlar. Talamus, duyusal ve motor bilgilerin birbiri ile bütünleştirilmesine hizmet eder.

Hipotalamus

Hipotalamus, organizmanın iç dengesini yani homeostasisi sağlar. Hipotalamus; beden ısısını düzenleme, yeme-içme, uykusuzluk, kan basıncı, cinsel davranış, kan şekeri, saldırganlık, hipofiz bezinin çalışması gibi birçok olayı kontrol eder.

Vücudun istem dışı çalışan birçok sistemini hipotalamus kontrol eder.

Limbik Sistem

Limbik sistem içinde yer alan hipokampus, amigdala, forniks vb. yapılar duygusal ve temel bilişsel fonksiyonları yürütürler. Korku, endişe ve benzeri duyguların elektrokimyasal kaynağını amigdaller oluşturur. Öğrenme ve hafızayla alakalı işlevleri ise hipokampus yönetir.

2. Omurilik

İletim, ani ve istemsiz hareketlerin kontrol edilmesini sağlar. Beyin tarafından öğrenilen ve alışkanlık haline getirilen davranışlar, sonrasında omurilik tarafından kontrol edilir.

Çevresel (Periferik) Sinir Sitemi

MSS içinde bulunan sinir merkezlerine duyusal bilgileri sağlar ve MSS’de oluşturulan motor emirleri ilgili vücut yapılarına taşırlar. İki bölüme ayrılırlar: Duyu Sistemi ve Motor Sistemi

Duyu Sistemi

1. Özel Duyular:

Görme, işitme, tat alma ve dokunma gibi özel duyu organları aracılığıyla algılanan duyulardır.

2. Somatik Duyular:

Ağrı, kaşınma, gıdıklanma, kas ve eklem duyuları, titreşim gibi bedene ait duyulardır.

Motor Sistemi

İki grupta incelenir:

1. Somatik Motor Sistemi

Yürüme, çiğneme-yutma, dik durma gibi hareketlerini gerçekleştirmek için sinirsel uyarıları uygun kaslara taşır. Gövde hareketi olarak bilinir.

2. Otonom Sinir Sistemi

Limbik sistemden ve beyincikten gelen uyarı girdilerini alır. Vücudun iç ortamını düzenler.

A. Sempatik Sistem:

Bedensel veya zihinsel stres yaratan durumlara karşı “savaş ya da kaç” tepkisi oluşturur. Vücuttaki reaksiyonları şunlardır: Kalp hızını arttırır, tansiyonu yükseltir, göz bebeğini büyütür, tükürük salgısı azalır, nefes hızı artar, kan şekeri düzeyi artar, idrar kesesi genişler. Bu sistemin aşırı tonda çalışması; panik atak, anksiyete bozuklukları ve sinirsel temelli ülser gibi sindirim sistemi rahatsızlıklarına sebep olabilir.

B. Parasempatik Sistem:

Bedenin dinlenme ve yenilenme koşullarında hakimiyeti sağlar. Bu nedenle vücuda “dinlen ve sindir” emri verir. Reaksiyonları şunlardır: Kalp atış hızı azalır, göz bebeği küçülür, tükürük salgısını arttırır, nefes hızı azalır vs. Parasempatik sistem bedenin rahatlaması gereken durumlarda devreye girmektedir.

Film önerisi: Lucy


Yararlanılan Kaynaklar:

  1. Psikolojiye Giriş, H. Coşkun & N.Ş. Özabacı,İstanbul, 2017, Lisans Yayıncılık
  2. The Nervous System, Lecture Presentation by Steven Bassett Southeast Community College, Martini Timmons Tallitsch, 2015.
  3. http://www.khanacademy.org.tr/sosyal-bilimler-ve-sanat/psikoloji/davranis/davranisin-biyolojik-temeli:-sinir-sistemi/sinir-sisteminin-fonksiyonlari/9187
  4. İnsan Davranışının Nörofizyolojik Temelleri, Konferans 2018,Prof. Dr. K. Uzuner

Okuduğunuz içerik sevgiyle oluşturulmuştur ❤️

Başa dön tuşu