Benjamin Franklin, şimdiye kadar düşündüklerimize ve mantığa tamamen ters düşen bir fikir ileri sürüyor.
Bu fikir, Benjamin Franklin’in o zamanki düşmanından kurtulmak için geliştirdiği bir taktikten doğmaktadır. Kendisinden pek de hoşlanmayan rakibini kışkırtmak yerine onunla arasını düzeltmenin daha kolay olduğuna inanan Franklin, ondan kendisine bir kitabını ödünç olarak vermesini ister. Bir hafta sonra kitabı küçük bir teşekkür notuyla geri iade eder. Aldığı geri dönütse başka yardıma ihtiyacı olup olmadığı sorusudur.
Size bir kez iyilik yapmayı kabul eden kişi, tekrarlayan ve daha zorlu olan istekleri kabul etmeye de yatkınlaşır.
Benjamin Franklin
Franklin’in bu sözünü aşamalı artırma olgusu da destekler. Bir insana karşı gösterdiğimiz her iyi davranış ona yaptığımız yatırımımızdır. Bu sebeple emek verdiğimiz ve yatırım yaptığımız insanlara karşı bir yakınlık hisseder ve onların sonraki isteklerini kabul etmek için farkında olmadan hazırda bekleriz.
David McRaney (2014), bu etkiyi efsane ve gerçeğin ayrımını yaparak açıklıyor(1).
Efsaneye Göre Tutumlarımız Davranışlarımızı Belirliyor:
Hepimizin düşüncesi de sevdiğimiz insanlara iyilik ve sevmediklerimize de kötülük ettiğimiz yönündedir. Fakat şimdiye kadar yapılan araştırmalar ve yaşadığımız toplumsal olaylar bu durumun tam tersinin geçerli olduğunu kanıtlar nitelikte.
Gerçek: Davranışlarımız, tutumlarımızı şekillendirir. İyilik yaptığımız insanlardan hoşlanır, işkence ettiklerimize karşı nefret beslemeye başlarız:
Psikoloji ve sinirbilim dalları bu karmaşık örüntüyü bilişsel uyumsuzlukla açıklar. Benliğimizin içsel bir huzura kavuşabilmesi için tutum ve değerlerimizin dış dünyada karşılık bulması ve desteklenmesi gerekir. Benliğimiz, gerçekleştirilmiş olan bir davranışı içsel dünyamızda anlamlandırmaya çalışır. Eğer bir karşılığı yoksa tıpkı Franklin etkisindeki gibi kendisi oluşturur ve davranışlarımıza anlam biçer.
Yakın zamanda yapılan küçük çaplı bir deneyde, çiftlerden bir tarafın diğerine iltifat ve hizmet etmesi isteniyor. Bu iltifat ve hizmetler; karşı tarafa onu sevdiğini söylemek ya da ona istediği içeceği götürmek gibi küçük jestlerden oluşuyor. Deney sonucu yapılan ankette jestleri gerçekleştiren tarafın sevgisinin, diğerine kıyasla %5 daha fazla arttığı görülüyor(2).
Bu etkinin oluşmasının en minimum emekle bile mümkün olduğunu kanıtlayan çalışmalar da yapılmıştır. Limperos’un (2014) facebook üzerinden yaptığı çalışmada arkadaşlık isteğini kabul etmenin hissedilen yakınlığı arttırdığı tespit edilmiştir(3).
Jecker ve Landy ise deneklere para ödülünün verildiği bir deneyin sonunda paranın geri istenmesinin sonuçlarını test ettikleri bir çalışma yürütüyorlar(4).
- Katılımcıların bir grubunu bizzat kendileri arayarak bu masrafları kendi ceplerinden karşıladıklarını, bu yüzden zor duruma girdiklerini ve parayı kendilerine iade edip edemeyeceklerini soruyorlar.
- 2. grubu ise sekreter arıyor ve bölümün fonlarının azaldığını söyleyerek parayı geri iade edip edemeyeceklerini soruyor.
- 3 gruplaysa hiç iletişime geçilmiyor ve para iadesi de istenmiyor.
Bu işlemlerden sonra yapılan, araştırmacıya duyulan yakınlığı ölçen ankette görülüyor ki birinci grubun yakınlık notu, üçüncüye göre daha yüksekken; ikinci grubun notu, üçüncü gruba göre daha düşük geliyor. Bu gözlemlere göre şu sonuca varabiliriz;
Birisinden bir iyilik istemek o kişinin size duyduğu samimiyeti artırır fakat bu isteğin kişisel olması gerekir. Kişisel olmayan istekler samimiyeti artırmaz aksine daha da düşürür.
Ben Franklin Etkisini Kullanmak
Yakınlaşmak istediğimiz insanlara iyilikler yapmaya ara verip onlardan bir iyilik istemek bize daha yakın hissetmelerine yardımcı olur. Örneğin sürekli yemek ısmarlama tekliflerinizi reddeden hoşlandığınız kişiden size yemek ısmarlamasını isteyebilirsiniz. Reddeden kişi olmanın vereceği toplumsal baskı, karşı tarafın hayır deme ihtimalini düşürür ve size yemek ısmarlayarak bir isteğinizi gerçekleştirdiğinde ister istemez size yatırım da yapmış olacaktır.
Ben Franklin Etkisine Karşı Koymak
- Araştırmaların da doğruladığı üzere birilerinden iyilik görmekten daha ziyade birilerine iyilik yapma davranışı daha bağlayıcı bir etkiye sahiptir. Günlük hayatta çoğumuz, “Ben ona saçlarımı süpürge ettim” isyanlarıyla karşılaşmış ve bu isyanlara başvurmuş olabiliriz. Çiftler arasındaki deneyi gerçekleştiren Julian, bu durumu engelleyebilmek için karşı tarafın da bize yatırım yapacağı bir alan bıraktığımızdan emin olmamız gerektiğini söylüyor(5).
- Anın gerekliliğinden ortaya çıkan davranışlarımızın, tutumlarımızı etkileyip davranışlarımızı değiştirmesi kimi zaman bize zarar verebilir ve hatta karşı tarafı bu tekniklerle ikna ve manipüle etmeye çalışan birisini hayatımızda barındırıyor da olabiliriz. Böyle bir durumda davranışlarımızı (özellikle yardım ederken veya tartışırken) takip etmeli ve karşı tarafa olan hislerimizi mümkün olduğu kadar sabit tutmaya çalışmalıyız.
Toplumsal Olaylarda Ben Franklin Etkisi
Esir kamplarındaki askerlerin, ilk zamanlarda esirlere iyi davrandığı fakat onları öldürme emri aldıktan sonra hastalık derecesinde tiksinme ve nefret duyguları beslemeye başladığı ve idamlarda görev alan gardiyanların, bir zaman sonra mahkumların ölmeyi hak ettiğini düşündükleri gözlenmiştir(6).
Sosyal Psikoloji, David G. Mayers
En eski tarihten en yakın çağa kadar dünya tarihi gözden geçirildiğinde bu etkinin izlerini en kolay takip edebileceğimiz olaylar, ne yazık ki soykırım geçmişleridir.
1492 yılında Amerika’nın keşfiyle başlayan büyük soykırımlardan sonra 1940lı yıllara gelindiğinde tarih bize Nazi Almanya’sını izletir. Türkiye’deki örneklerini görmek içinse 1970li yıllara bakmak yeterlidir.
Günümüzde yaşanan iç çatışma ve insani açıdan anlam verilemeyen olayların bir kısmında da yine bu etkiyi rahatlıkla gözlemleyebiliriz.
İlk başta bakıldığında küçük ve saf bir etki olarak incelediğimiz Ben Franklin etkisini bu yönleriyle tekrar incelediğimizde, büyük ve oldukça tehlikeli bir manipülasyon yöntemi olarak karşımıza çıkıyor. Savaş zamanlarında verilen asimilasyon, soykırım ve tehcir kararlarının uygulamaya dönüşmesi bu etkiyle sağlanıyor.
Kaynakça
- McRaney, D. (2014). Aslında O Kadar da Akıllı Değilsiniz (Çevirmen, K. Gülerkaya). İstanbul: Pegasus Yayınları
- https://youtu.be/eMsxYztfrvA
- Limperos, A. M., Tamul, D. J., Woolley, J. K., Spinda, J. S. W., & Shyam Sundar, S. (2014). “It’s Not Who You Know, but Who You Add:” An investigation into the differential impact of friend adding and self-disclosure on interpersonal perceptions on Facebook. Computers in Human Behavior, 35, 496–505. doi:10.1016/j.chb.2014.02.03
- Jecker, J. ve Landy, D. (1969). Liking a Person as a Function of Doing Him a Favour. Human Relations, 22(4), 371–378. doi:10.1177/001872676902200407
- T. Hillin. (24 Nisan 2014). This Psychological Trick May Actually Improve Your Relationship. (Alındığı Tarih: 2 Mayıs 2021). Erişim adresi: https://www.huffpost.com/entry/relationship-advice-_n_5187567?ncid=tweetlnkushpmg00000067&guccounter=1
- Myers, D. G. (2019). Sosyal Psikoloji (10. baskı) (Çeviren, S. Akfırat). Ankara: Nobel Yayınları
- Bakırcı, Ç. M. (25 Nisan 2014). Benjamin Franklin Etkisi: Bir Kişiye Bir Kere İyilik Yaptığınızda, Aynı Kişiye Tekrar İyilik Yapma İhtimaliniz Neden Artıyor? (Alındığı Tarih: 2 Mayıs 2021). Erişim adresi: https://evrimagaci.org/benjamin-franklin-etkisi-bir-kisiye-bir-kere-iyilik-yaptiginizda-ayni-kisiye-tekrar-iyilik-yapma-ihtimaliniz-neden-artiyor-2247
- Changing Minds. (t.y). Ben Franklin Effect. (Alındığı Tarih: 2 Mayıs 2021). Erişim Adresi: http://changingminds.org/explanations/theories/ben_franklin_effect.htm
- Changing Minds. (t.y). Cognitive Dissonance. ( Alıntığı tarih: 2 Mayıs 2021). Erişim adresi: http://changingminds.org/explanations/theories/cognitive_dissonance.htm
- Changin Minds. (t.y). Consistency Theory. (Alındığı tarih: 2 Mayıs 2021). Erişim adresi: http://changingminds.org/explanations/theories/consistency_theory.htm
- Gouillou, P. (8 Eylül 2014). 124: L’Effet Benjamin Franklin : comment se faire des amis? (Alındığı tarih: 2 Mayıs 2021). Erişim adresi: http://neuromonaco.com/lettres/lettre124.htm#leffetbenjaminfranklin:commentsefairedesami
Okuduğunuz içerik sevgiyle oluşturulmuştur ❤️
